Augustinuskring, avond 5

Door: F. Treur-van As

Bijbelstudie: Gods leiding in ons leven

Laat toch de boosheid der goddelozen een einde nemen, maar bevestig den rechtvaardige, Gij, Die harten en nieren beproeft, o rechtvaardige God! Ps. 7:10

En wanneer Hij ontdekt heeft dat onze zorgen zich niet richten op het hartstochtelijke verlangen van het lichaam en van onze ogen en niet op de ijdele roem van deze wereld, dingen die allemaal voorbijgaan als een schaduw, maar dat onze zorg hoger reikt en zich richt op de vreugden over de eeuwige zaken, die door geen enkele verandering worden geschonden, dan stuurt God de rechtvaardige in de juiste richting. Want Hij is de God Die de harten en de nieren onderzoekt. Want onze werken, die wij door ons handelen en door wat wij zeggen verrichten, die kunnen bij de mensen wel bekend zijn, maar met welke intentie ze gebeuren, en waar wij door die werken willen uitkomen, dat weet Hij alleen, Die de harten en de nieren doorgrondt, namelijk God. Mijn gerechtvaardigde hulp is van de HEERE, Die de oprechten van harten verlost. (Van Willigen, 2010, p. 238)

Boek IX

Lofprijzing, neerleggen ambt

In dit negende boek belijdt Augustinus vol overgave aan God dat hij Hem wil dienen, met zijn hele hart en ziel en al zijn krachten. Augustinus noemt zichzelf Gods dienaar (9.1).

Hij kan zijn ambt van leraar in de retorica (hij noemt het “de leerstoel van de leugen”) niet verenigen met zijn bekering. Hij zegt: “En voor Uw aanschijn besloot ik toen, de dienst van mijn tong niet met een opzienbarende ruk aan de markt van de praterij te onttrekken, maar het op een rustige, onopvallende manier te doen: voortaan zouden de knapen die niet op Uw wet en Uw vrede bedacht waren, maar op leugenachtige dwaasheden en gerechtelijke oorlogen, zich de wapens voor hun wilde verwoedheid niet meer uit mijn mond kopen…” (9.2). Het treft dat dit besluit ongeveer gelijk valt met de wijnoogstvakantie, waardoor Augustinus op een vrij onopvallende manier kan aftreden. Tevens heeft hij last van gezondheidsproblemen (benauwdheid) en kan hij deze verklaring voor zijn aftreden noemen tegen zijn leerlingen en hun ouders.

Van Willigen schrijft hierover: De overgave aan God was bij Augustinus een geleidelijk proces dat langzaam maar zeker doorging. Dat hij niet radicaal en abrupt stopte met wat hij eerst deed, is wellicht iets wat een ander hem zou kunnen verwijten. Augustinus probeert zijn handelswijze niet achteraf te rechtvaardigen, maar legt dit pijnpunt bij God neer, hopend en verwachtend dat God hem ook deze zonde wil vergeven (9.4). (Van Willigen, 2014a, p. 297)

Voorbereiden op de doop

Na zijn bekering mogen Augustinus en zijn verwanten blijven wonen op het landgoed Cassiacum. Hier bereidt hij zich voor op zijn doop, die later in Milaan zal plaatsvinden. Augustinus beschrijft hoe Nebridius, zijn vriend, ook tot bekering komt en vroeg sterft. Augustinus staart hem jaloers na: “Daar leeft hij, op die plaats (de hemel, FT), waarover hij mij, onervaren mensje, zo dikwijls vragen stelde. Nu houdt hij zijn oor niet meer naar mijn mond gericht, maar brengt hij zijn geestelijke mond aan Uw bronwel en drinkt daar naar hartelust wijsheid, zoveel hij maar kan, in nimmereindigend geluk.” (9.6).

Augustinus en Alypius brengen als ‘catechumenen’ hun vakantietijd door op het landgoed. Een catechumeen was iemand die zich serieus bezighield met het christelijke geloof en zich voorbereidde op de doop. De doop was in de Vroege Kerk noodzakelijk om toegelaten te kunnen worden tot de maaltijd des Heeren. De tijdsduur waarin de catechumeen zich voorbereidde op de doop kon verschillend zijn, maar een periode van twee tot drie jaar was niet ongebruikelijk. In die periode kreeg de catechumeen lessen in de christelijke leer en werden kerkdiensten bijgewoond. Het was echter niet toegestaan om bij de viering van het Heilig Avondmaal aanwezig zijn. Voordat het Heilig Avondmaal werd gevierd verlieten de catechumenen en de niet-gedoopte luisteraars de kerk. (Van Willigen, 2014b, pp. 16-17)

Ook moeder Monnica verblijft op dit landgoed. Hij omschrijft haar in deze tijd als volgt: “Mijn moeder met haar vrouwelijke aard, haar mannelijk geloof, haar bedaagde onverstoorbaarheid, haar moederlijke liefde, haar christelijke vroomheid!” (9.8). Hij krijgt veel onderwijs vanuit de psalmen. Wanneer Augustinus in Psalm 4 leest: ‘Wordt vertoornd en zondigt niet’, dan spreekt deze tekst hem vanuit zijn verleden bijzonder aan. Het ontroert hem. Er is sprake van persoonlijke herkenning, maar ook van een nieuwe richting in zijn leven. Hij wil niet meer zondigen tegen God. Augustinus beschrijft het als een in ‘vuur en vlam’ staan en hij wil niets liever dan dat alle mensen tot dit licht komen. Terugblikkend op deze vakantiedagen noemt Augustinus dat hij nooit zal vergeten en verzwijgen “de scherpte van Uw gesel en de wonderbaarlijke snelheid van Uw erbarmen.”  (9.12). Niet alleen figuurlijk ervoer Augustinus dit, ook letterlijk omdat hij erg last had van kiespijn. Toen hij vroeg of zijn vrienden en familie op de knieën wilden gaan om te bidden of dit over mocht gaan, trad er meteen genezing op.

       

Na deze vakantieperiode geven Augustinus en Alypius zich op voor de doop in Milaan. Ook Adeodatus, Augustinus’ zoon wordt gedoopt. Augustinus verwondert zich erover dat de Heere Zich ontfermt heeft over zijn zoon, die immers door zijn zondige levenswandel geboren was. Adeodatus wordt omschreven als een zeer begaafde en wijze jongen. Augustinus refereert naar een boek (De Magistro) waarin hij dialogen tussen hem en zijn zoon heeft beschreven. Augustinus beschrijft de doop zelf niet. Wel zijn emoties eromheen: de bange zorg om zijn vroegere leven ‘vluchtte’ weg en het gezang van de gemeente raakte hem diep.

Monnica

Na de doop vatten ze het plan op om weer terug te reizen naar hun geboorteland: Afrika. Ze stranden echter in Ostia. In Ostia overlijdt moeder Monnica. Augustinus beschrijft uitgebreid wie zij was en wat zij voor hem betekent heeft. Zijn moeder die, aldus Augustinus: “mij gedragen heeft, zowel in het vlees om mij geboren te doen worden tot dit tijdelijk licht, als in het hart om mij geboren te doen worden tot het eeuwig licht.” (9.17). Hij prijst de Heere om de gaven die Hij aan moeder Monnica heeft gegeven.

Monnica is opgegroeid in een godvrezend gezin. Zij heeft veel geleerd van een oude dienstbode in haar ouderlijk huis. Deze oude dienstbode werd door Monnica’s ouders zeer gewaardeerd, door haar hoge leeftijd en levenswandel. Zodoende werd  haar ook de zorg voor Monnica toevertrouwd, een taak waar zij zich ijverig toe zette. Deze dienstbode was doortastend in heilige strengheid en sobere wijsheid. Ze leerde de kinderen zich in te houden, om als ze dorstig waren veel water te drinken. Opdat ze later als ze ouder werden ook niet te gemakkelijk naar de wijn zouden grijpen. Desondanks raakte Monnica toch verslaafd aan de wijn, doordat ze als ze de opdracht kreeg om wijn uit het vat te halen, eerst zelf een slokje nipte. “Aan dat kleine beetje voegde zij dag na dag kleine beetjes toe en aldus was zij (…) tot een dusdanige verslaafdheid vervallen, dat ze al bijna volle bekers ongemengde wijn met gulzige teugen naar binnen sloeg.” (9.18). De oude dienstbode die zag dat Monnica aan deze verborgen ziekte leed, maakte haar na een conflict eens het verwijt dat zij een “puurdrinkster” was. “De steek trof mijn moeder diep: zij gaf acht op de verfoeilijkheid van haar gedrag, veroordeelde het meteen en maakte zich ervan los.” (9.18) Augustinus ziet achter deze veroordeling Gods hand die Monnica deed stoppen met haar zondige gewoonte.

Monnica werd uitgehuwelijkt aan Patricius en zij diende haar man als haar meester. Ze deed ook veel moeite om haar man voor God te winnen. Door haar ingetogen en kuise levenswandel kreeg ze liefde en bewondering van haar man, hoewel deze meer dan eens vreemdging. Haar man was opvliegend van karakter en Monnica wist hier bijzonder tactisch mee om te gaan. Zelfs haar vriendinnen verwonderden zich hierover. Monnica werd namelijk nooit geslagen door Patricius, terwijl dat in die tijd vrij gebruikelijk was. Dit had alles te maken met het feit dat Monnica het tabulae matrimonialus[1] heel letterlijk nam en zichzelf zag als dienares van haar man. Iets verderop beschrijft Augustinus dat God haar gebeden voor haar man ook verhoord heeft. Uiteindelijk wordt Patricius ook christen en zich laat dopen.

Tevens prijst Augustinus zijn moeder om haar gave van het vredestichten. Het geheim hierachter beschrijft Augustinus als: “… zij leerde dat van U, de innerlijke Leermeester, die in de school van haar binnenste onderwijs gaf…” (9.21).

Vrij kort voor het sterven van Monnica hebben zij en Augustinus een gesprek waarin ze verlangend uitzien naar het eeuwige leven.  Ze zijn dan in Ostia aan de Tiber en rusten uit voordat de overtocht over de zee aanvaard wordt. Een “heerlijk gesprek” noemt Augustinus het, waarin ze vergaten wat voorbij was en reikten naar wat voor hen lag, namelijk naar het voor altijd bij God te zijn (9.23). De wereld met al haar genoegens werd waardeloos voor hen. Moeder Monnica: “Wat mij betreft, mijn zoon, ik vind in dit leven al nergens meer genoegen in. Wat ik hier nog moet doen en waarom ik hier nog ben, ik weet het niet, want mijn verwachting van deze wereld is ten einde. Eén reden was er waarom ik nog wat in dit leven verlangde te blijven: de wens om jou alvorens ik zou sterven als katholiek christen te zien. Meer dan ten volle heeft mijn God mij die gunst geschonken, zodat ik je nu zie als zijn dienaar en zelfs als een die het aardse geluk versmaad heeft. Wat doe ik hier nog?” (9.26).

Kort daarna wordt Monnica ziek. Ze geeft aan dat het haar niet uitmaakt dat ze niet in haar geboorteland sterft en begraven wordt. Voor God is immers niets ver weg en Hij hoeft straks niet de plek te zoeken waar hij haar ten leven moet wekken. “Eén ding vraag ik jullie slechts: dat jullie bij het altaar van de Heer mij gedachtig zijn, waar jullie ook zijn zullen.” (9.27).

Op de negende dag van haar ziekte, in het zesenvijftigste jaar van haar leven (Augustinus is dan drieëndertig jaar) sterft Monnica. Augustinus voelt zich verscheurd en kan emotioneel niet zonder zijn moeder, van wie hij zo zielsveel gehouden heeft. De vers geslagen wond schrijnt, ondanks de troost die Augustinus ook ervaart als hij denkt aan de plaats waar zijn moeder nu is. Het is een groot verdriet, maar zeker niet zonder hoop.

Met het overlijden van Monnica komt het verhaal over Augustines leven ten einde. In boek X beschrijft hij nog een korte terugblik op zijn leven. (Levering, 2013, p. 104)

Boek X

Inleiding

Na het overlijden van zijn moeder keert Augustinus terug in zichzelf en bidt tot God. Hij smeekt of hij uit hetgeen hij heeft doorgemaakt lering mag ontvangen en mag toenemen in de kennis van God en van Christus. Hij weet dat voor God niets verborgen is, maar dat alles open en bloot ligt voor Zijn aangezicht. Hij heeft de behoefte om in deze belijdenis alles aan Hem te bekennen en geen zonde te verzwijgen. Augustinus wil het ook aan anderen vertellen, wat God voor een zondaar wil en kan betekenen. Hij vraagt zich af wat de lezers beogen door zijn belijdenissen te lezen, waarom zoeken ze niet te horen hoe ze zelf zijn? Wat voor vrucht hebben ze op het oog wanneer ze deze belijdenis lezen? En heel persoonlijk: “En wensen ze voor mij te bidden wanneer ze gehoord hebben hoezeer ik door mijn eigen zwaarte word belemmerd?” (10.5). Dat deze vragen niet aan het luchtledige zijn gesteld, blijkt uit het feit dat de Confessiones reeds tijdens het leven van Augustinus diens meest geliefde en gelezen werk was. (Van der Zwaag, 2008, p. 152) Waarschijnlijk heeft Augustinus dit van te voren aan zien komen en daarom stelt hij aan de toenmalige lezers (en aan ons!) de vraag hoe wij ons leven coram Deo inrichten. Hij doet dit door zijn lezers niet achterom te laten kijken, maar vooruit! Het gaat er dus niet om hoe we geweest zijn, maar hoe we nu zijn, hoe we nu voor Gods aangezicht leven en de gemeenschap der heiligen mogen beoefenen. Daarbij is liefde de kenbron voor mensen onderling en in de relatie tot God.

Zelfonderzoek naar de vermogens van de ziel om God te kennen

Augustinus hoopt op God omdat Hij getrouw is: “Gij die niet toelaat dat wij boven ons vermogen beproefd worden, maar die met de beproeving ook de uitkomst geeft, zodat wij haar kunnen doorstaan.” (10.7). Hij twijfelt er niet aan dat hij Hem liefheeft. Hij vraagt zich af wat hij liefheeft als hij God liefheeft. Augustinus kan het eigenlijk niet in woorden vangen, want het gaat de schoonheid van de natuur ver te boven (via negationis). Hij heeft in God een unieke schoonheid lief die in alle opzichten te prijzen is boven alles wat menselijk is (via eminentiae). Hij zoekt naar beelden die God kunnen vangen en doorloopt heel de schepping. Daarbij beschrijft hij het bijzondere en eigene van de mens als redelijk wezen, met een geest en een geheugen. Hij raakt er niet over uitgedacht dat God een mens zulke bijzondere vermogens geschonken heeft. Vermogens om dingen te herinneren en een ‘paleis’ van een geheugen om dingen op te slaan. Augustinus gebruikt regelmatig metaforen om deze ingewikkelde processen helder te krijgen. Een voorbeeld over het geheugen: “De zaak is dus bepaald wel deze, dat het geheugen zoiets is als de maag van de geest, en dat vreugde en verdriet zoiets zijn als zoete en bittere spijs: wanneer die aan het geheugen worden toevertrouwd, worden ze bij wijze van spreken naar de maag overgebracht en kunnen daar dan wel worden opgeborgen, maar geen smaak meer geven.” (10.21). Augustinus vindt het bijzonder dat mensen naar allerlei mooie plekken in de wereld reizen, terwijl ze hun eigen lichaam vergeten te bewonderen!

“Groot is dat vermogen dat mijn geheugen is: het is op de een of andere manier iets huiveringwekkendst, mijn God, die diepe, onbegrensde veelvoudigheid! En dat geheugen is mijn geest, dat ben ik zelf! Wat ben ik dan, mijn God? Wat ben ik voor een wezen? Leven ben ik, veelsoortig, veelvormig leven, leven van een geweldige onmetelijkheid!” (10.26).

Augustinus gaat in zijn belijdenissen diep in op het geheugen en het verschijnsel ‘herinnering’. Van Willigen: “Verder ingaand op het geheugen – dat in die maatschappij een zeer grote rol speelde, omdat er veel werd gememoriseerd – komt Augustinus er haast niet meer uit van verwondering en innerlijke verbazing. De gedachtegang krijgt een sterk filosofische lading en existentiële trekken, maar ook hier richt Augustinus zich uiteindelijk tot God Zelf.” (Van Willigen, 2014a, p. 343)

Zoeken van een gelukzalig leven en van God

In paragraaf 29 komt Augustinus tot de kernvraag: “Op welke wijze zoek ik dus naar U Heer? Want wanneer ik naar U, mijn God, zoek, dan zoek ik het gelukkige leven…” Dat is zijn conclusie: het gelukkige leven kan alleen maar gevonden worden als we op zoek gaan naar de Heere Zelf. Het gelukkige leven bestaat daarin, dat men zich verheugt in God. Vreugde over God Zelf Die de Waarheid is. God de Heere als de absolute Waarheid in ons leven te erkennen is voor velen niet eenvoudig. De menselijke geest bedenkt andere ‘waarheden’ en stelt ze in de plaats van de enige Waarheid, Jezus Christus en Dien gekruisigd. Augustinus ziet dit bij anderen gebeuren. Maar hij weet ook hoe moeilijk die overgave van onszelf aan de Waarheid is. Hij sluit zichzelf erbij in als hij nadenkt over de menselijke geest die hij typeert als ‘blind en traag, schandelijk en onbehoorlijk.’

Augustinus concludeert (10.35) dat God verblijft in zijn geheugen, omdat hij daarbuiten niets anders over God heeft gevonden. Hij weet alleen niet wáár God in zijn geheugen woont. “En waarom stel ik die vraag, op welke plaats in het geheugen gij woont, alsof daar plaatsen zijn? Wonen doet Gij er zeker, want ik herinner mij U sinds ik U heb leren kennen, en ik vind U in mijn geheugen wanneer ik mij U weer voor de geest breng. Waar heb ik U dus gevonden, zodat ik U leerde kennen? Want alvorens ik U leerde kennen waart Gij nog niet in mijn geheugen. Waar heb ik U dus gevonden, zodat ik U leerde kennen? Waar anders dan in U, boven mij? (…) Uw beste dienaar is degene die er niet zozeer naar uitziet om van U te horen wat hij zelf heeft gewild, maar die er eerder op bedacht is te willen wat hij van U gehoord heeft.” (10.37).

Zijn verhouding tot verzoekingen en begeerten van het leven

Augustinus heeft de Heere ‘laat’ lief gekregen schrijft hij in paragraaf 38. Hij verwacht nu alles van de Heere, de grote Zielenarts. En hij bidt hier het bekend geworden gebed: “Geef wat Gij beveelt en beveel wat Gij geeft.” (10.40). Hij weet dat de Heere hem beveelt dat hij zich onthoudt van: (1) de begeerlijkheid van het vlees, (2) de begeerlijkheid van de ogen, (3) de eerzucht van de wereld, (4) de geslachtelijke omgang buiten het huwelijk.

Augustinus weet dat God bij machte is om zelfs de wellustige aandoeningen uit zijn slaap te doven. “Gij vermoogt meer dan wij vragen en begrijpen.” (10.42). In de paragrafen hierna gaat Augustinus in op zijn begeerte om te eten en te drinken. Hij strijdt hiertegen en probeert zijn lichaam middels vasten in toom te houden. Hij noemt het in een metafoor: “Bij het hanteren van de teugels van de eetlust, moeten vieren en aanhalen in de juiste verhouding verbonden worden.” (10.46). Augustinus bidt of God hem wil bewaren voor dronkenschap en alles wat hierop lijkt. Augustinus wil zijn kracht en wijsheid alleen aan God ontlenen, niet (meer) aan zichzelf. Augustinus beschrijft nog uitgebreider zijn begeerten op tal van terreinen. Hij komt in paragraaf 57 tot de belijdenis: “En van zulke dingen is mijn leven vol. Ik heb maar één hoop: Uw overgrote barmhartigheid”.

Tot slot blikt hij terug op zijn onderzoek en eindigt hij boek X met zijn verzoening met God. Christus’ middelaarswerk als kern van de verzoening van God en mens. In Christus’ menswording is de oneindige kloof tussen de zondige mens en God overbrugd.

Literatuurlijst

Levering, M. (2013). The theology of Augustine: an introductory guide to his most important works. Grand Rapids: Baker Academic.

Van der Zwaag, K. (2008). Augustinus, de kerkvader van het Westen. Zijn leven, zijn werk, zijn invloed. Heerenveen: Groen.

Van Willigen, M. A. (2010). Dagboek vroege kerk: twaalf preken over de psalmen van Ambrosius, Augustinus, Chrysostomus en Eusebius van Caesarea. Heerenveen: Groen.

Van Willigen, M. A. (2014a). Bidden met Augustinus in de Vroege Kerk. Heerenveen: Groen.

Van Willigen, M. A. (2014b). Christus volgen: doop en avondmaal in de Vroege Kerk. Heerenveen: Royal Jongbloed.

[1] Noot van G. Wijdeveld: ‘Het huwelijkscontract.’ Over de precieze inhoud van deze contracten zijn wij niet goed geïnformeerd. De ondergeschiktheid van de vrouw aan de man werd er in ieder geval in vastgesteld.